تکتم بهاردوست- در حالی که برداشت های بی رویه از آب های زیر زمینی در طی سال های گذشته فرونشست ابنیه های تاریخی و ترک خوردگی در آن ها را به دنبال داشته است حال به واسطه بارش های اخیر و جاری شدن آب در شکاف های آثار تاریخی شاهد پدیده فروشست هستیم که بر شدن تخریب این ابنیه افزوده است.
هشدار فرونشست در دشت های مختلف استان فارس و بخصوص محوطه تخت جمشید و میراث ماندگاری چون نقش رستم، از حدود یک دهه پیش داده شده است، اما گفته می‌شود در تمام این سال‌ها شکاف‌ها و چاله‌ها با خاک و سنگ‌ریزه پر شده بودند و حالا در بارش‌های اخیر همان شکاف‌ها عمیق‌تر شده‌اند و حتی در بخش‌هایی از محوطه، زمین دهان باز کرده و وضعیت این محوطه باستانی را نگران‌کننده کرده است.
در واقع آب بارانی که چندی پیش در نقش رستم آبشار ایجاد کرد؛ از داخل زمین مانند یک حفره بیرون آمده و بخش دیگر به جای نامعلومی رفته است اتفاقی که وضعیت این محوطه را نگران کننده تر کرده است.
در بالای کوه و درست در کنار آرامگاه خشایارشاه سنگ‌های بزرگ‌تری وجود دارد که اگر آنها هم در اثر شدت آب ناشی از باران‌های سیل آسا، به زمین پرت شوند ممکن است خسارت‌های بیشتری به محوطه وارد کند. این قطعه سنگ‌ها در لبه پرتگاه قرار دارند!
نقش رستم در نزدیکی تخت جمشید در استان فارس واقع شده و یادمان‌هایی از عیلامیان، هخامنشیان و ساسانیان را دارد و مدفن و آرامگاه چهار پادشاه هخامنشی است که این روز ها به دلیل ترک خوردگی های ایجاد شده وضعیت مناسبی ندارد.
ورود مجریان قانون
وضعیت محوطه نقش و نگرانی کارشناسان تا حدی است که پای رئیس کل دادگستری و دادستان مرکز استان فارس را نیز به این مجموعه تاریخی و مناطق حاشیه ای سد درودزن باز کرده است.
رئیس کل دادگستری استان فارس در با اشاره به آسیب های متعدد برداشت های غیر مجاز از طریق حفر چاهای غیر مجاز از منابع آبهای زیر زمینی و ارتباط این موضوع با فرو نشست های زمین در دشت مرودشت و سایر نقاط استان گفت: به دادستان های سراسر استان تأکید کرده ایم تا با جدیت موضوع مسلوب المنفعه کردن چاهای غیر مجاز را دنبال و اجرا کنند.
حجت الاسلام سید کاظم موسوی وجود قریب به ۷ هزار چاه غیر مجاز در منطقه مرودشت و برداشت های خارج از عُرف از آبهای زیر زمینی را موضوعی اجتماعی خواند و گفت: دامنه آسیب برداشت های بی رویه در سال های گذشته باعث بحران آب در سال های اخیر شده و ادامه این روند مخاطرات جدی در حوزه آب و زیست محیطی برای نسل های آینده را به دنبال خواهد داشت.
وی با بیان اینکه زیان و آسیب های ناشی از فرونشست زمین به وضوح در مجموعه تاریخی نقش رستم مشهود است، گفت: متأسفانه زیاده خواهی های امروز در برداشت های غیر مجاز و بیش از انتظار از منابع آبی، میراث های گذشتگان را نیز به خطر انداخته است.
زخم های تازه
عضو هیئت علمی بخش مهندسی راه و ساختمان و محیط زیست دانشکده مهندسی دانشگاه شیرازهم سال گذشته طی بازدید از منطقه نقش رستم از میزان زیاد فرو نشست زمین خبر داد و دلیل اصلی فرونشست ها را برداشت‌های بی رویه آبهای زیرزمینی با مقاصد کشاورزی دانست و از وسعت و سرعت فرونشست طی سال‌های اخیر ابراز نگرانی کرد.
مریم دهقانی گفت : لبه فرونشست در منطقه تاریخی نقش رستم واقع شده است که پهنای این شکاف به حدود نیم متر تا ۷۰سانتیمتر رسیده است، می‌گوید: این شکاف‌ها به فاصله ۱۰تا ۱۵متری منطقه باستانی نقش رستم ایجاد شده است که هر ساله با این که این شکاف‌ها با شن و ماسه پر می‌شوند اما دوباره سر باز می‌کنند.
دهقانی افزود: اگر چه تخت جمشید تحت تاثیر فرونشست قرار ندارد اما در فاصله ۳۰۰متری آن به دلیل قرار گرفتن در سینه کوه، فرونشست حدودأ ۱۰تا ۱۵سانتیمتر رخ داده است.
فرو شست؟
اما طی چند هفته گذشته و طی بارش های اخیر بار دیگر موضوع فرو نشست زمین و وضعیت بحرانی تقش رستم مطرح شد و نتیجه اش بازدید گروهی از زمین شناسان، متخصصان ژئومورفولوژی به همراه باستان شناسان از این محوطه بود.
هر کدام نظری داشتند و راهکاری دادند. حالا علی رضا عسگری چاوردی، مدیر پروژه ثبت جهانی محور ساسانی نظرات آنها را تجمیع کرده و می‌گوید: نظر اولیه اساتیدی که از این محوطه بازدید کرده‌اند این بود که بخشی از آنچه در نقش رستم رخ داده، فروشُست بوده است نه فرونشست.
علیرضا عسگری چاوردی در ادامه ضمن ابراز نگرانی از وضعیت تخت جمشید بعد از بارش های اخیر گفت: آبشاری که به وجود آمد، چون به داخل سنگ ها نفوذ کرده و از آنجا که هنوز نظام مدیریت آب در نقش رستم شناسایی نشده، داخل محوطه مانده و موجب فروشست زمین شده است اتفاقی که از چند سال پیش تا کنون این محوطه باستانی را تحت تأثیر قرار داده و هنوز اقدام عاجلی برای آن نشده است.
وی ادامه داد: متاسفانه حوضچه آرامش بالای کوه مقبره خشایار شاه پر شده و نیاز به لایروبی دارد و اکنون کارکردش را از دست داده است به همین دلیل آب ناشی از باران به صورت آبشار سرازیر شد و سنگ‌های صخره را به پایین انداخت.
عسگری چاوردی در ادامه افزود: احتمالاً این آب به بدنه زیرین سازه‌های نقش رستم ورود پیدا کرده است. بنابراین باید اول آبراهه‌های هخامنشی و ساسانی و حوضچه آرامش بالا دست را درست کنیم تا از خطر ریزش سنگ‌ها هم جلوگیری کرده باشیم. در این صورت آب ناشی از باران به روش دوره خودش به بیرون از محوطه نقش رستم می‌رود.
مدیر پایگاه میراث جهانی تخت جمشید می گوید: بارندگی‌های اخیر در واقع در بخش‌های مختلف نقش رستم تأثیر و تاثرات گسترده‌ای از فرونشست‌ها و اینکه سیستم دوران هخامنشی از کار افتاده این محوطه را تحت تأثیر خودش قرار داد.
وی لازم می‌داند که یک برنامه بلندمدت حداقل ۵ساله برای نقش رستم از نظر کاوش، بررسی و حفاظت و مرمت اجرا شود، چون مساله نقش رستم فقط فرونشست نیست، مساله حفاظتی، مرمتی، باستان شناسی مطالعات زمین‌شناسی است، مساله خاک و پایش است و این محوطه باید در جهت حفاظت و ساماندهی به کلی مورد مطالعه و بازنگری قرار گیرد.
نقش رستم اسیب ندیده است
اما مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری فارس نظری خلاف این دارد و بارندگی ها را در ایجاد مشکلات نقش رستم کاملا بی تاثیر دانست و گفت: بارش های اخیر آسیب جدی در آثار تاریخی نزده است.
ثابت اقلیدی افزود: تنها برخی از آثار به صورت بسیار کم و ناچیز از این سیلاب‌های اخیر آسیب‌های جزئی دیده‌اند و در غیراینصورت مورد خاصی نداشتیم به عنوان مثلا برخی بندهایی در مناطق جنوبی داریم که به دلیل سیلاب خسارت جزئی دیده‌اند اما آثار فاخر ما آسیب ندیدند.
وی در خصوص وضعیت نقش رستم نیز گفت: حتی نقش رستم هم آسیب ندیده است بلکه فروشست زمین بوده که این اتفاق در جایی رخ داده است که خاک‌های دستی حاصل از کاوش وجود داشتند.
ایکوموس ناجی میراث ماندگار
به گفته فاطمه داوری - مدیرکل حفظ و احیای بناها، بافت‌ها و محوطه‌های تاریخی وزارت میراث فرهنگی - ایکوموس (شورای بین‌المللی بناها و محوطه های تاریخی) از سال ۲۰۲۰ میلادی برنامه سه‌ساله‌ای را آغاز کرده است که «میراث مقاوم در برابر بلایا و درگیری‌ها، آمادگی، واکنش و ارزیابی» نام دارد. ایکوموس به دنبال برنامه برای رو در رویی با بلایای طبیعی و منازعات است. همچنین در سال ۲۰۲۴ مصادف با شصتمین سال تدوین «منشور ونیز»، ایکوموس قرار است به وجهه‌ها و کارکردهای مختلف این منشور بپردازد و دنبال خوانش دانش تمدن بشری برای برون‌رفت از بحران‌های اقلیمی و طبیعی است و از کشورها انتظار دارد برداشت و گردآوری تخریب‌ها و شناخت مخاطرات و ظرفیت سنجش شرایط را انجام دهند و ورود به دانش سنتی را مد نظر داشته باشند.
ایکوموس همچنین به کشورها توصیه کرده است میزان خسارت ناشی از بحران‌های تاریخی را سنجیده و پالایش کنند و همکاری بین ذی‌مدخلان و بخش مدیریت بحران و مخاطرات طبیعی و آمادگی برای رویارویی با آن را بررسی کنند.
نظر شما